آرامگاه حافظ یا حافظیه

آرامگاه حافظ یا حافظیه بعد از تخت جمشید، رتبه دوم شلوغ‌ترین جاهای دیدنی شیراز را دارا است، ساعت بازدید حافظیه در سال جاری از ۸ صبح تا ۹ شب، حتی در روزهای تعطیل و جمعه‌ها می‌باشد، قیمت بلیط ورودی حافظیه در سال جاری ۵ هزار تومان برای مسافران ایرانی و ۱۰۰ هزار تومان برای گردشگران خارجی است که در گیشه‌ی ورودی آرامگاه حافظ با کارت‌های بانکی قابل تهیه می‌باشد.

در جشن‌های سالانه هنر شیراز شماری از برجسته‌ترین موسیقی‌دانان و نوازندگان به برپاییِ کنسرت‌های شبانه در حافظیه دعوت می‌شدند. کنسرت‌ها اواخرِ شب آغاز می‌شد و تا پاسی از بامداد ادامه می‌یافت. طبق رسمِ مردمِ شیراز، مراسمِ تحویلِ سال نو خورشیدی در حافظیه برگزار می‌شود. در سال ۱۳۹۸ ه‍.خ، آرامگاه حافظ بیشترین بازدیدکننده‌ی داخلی و خارجی را به خود جذب کرد.

آرامگاه حافظ در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ۱۰۰۹ و با عنوان «بقعهٔ خواجه حافظ شیرازی» در فهرستِ آثار ملی ایران ثبت شد. شیوه کنونی معماری آرامگاه حافظ که مشاهده می‌کنید، توسط آندره گدار طراحی شد که در دوران پهلوی به مرحله اجرا رسید، اینطرح و معماری در بین مقبره مشاهیر ایرانی در کنار آرامگاه سعدی، آرامگاه خیام و آرامگاه فردوسی یکی از زیباترین مقبره‌های تاریخی ایران بشمار می‌رود که در طول سال، گردشگران خارجی زیادی از آن دیدن می‌کنند.

حافظیه کجاست؟

آرامگاه حافظ بعد از چهارراه ادبیات در حاشیه بلوار آزادی قرار دارد، برای بازدید از حافظیه با خودروی سواری، نقشه حافظیه در ابتدای مقاله را دنبال کنید تا خیلی راحت این آرامگاه تاریخی را از درب هتل یا هر کجایی که هستید، مسیریابی کنید، همچینن با پیاده شدن در ایستگاه متروی زندیه، نزدیک‌ترین مترو به حافظیه در فاصله ۳.۸ کیلومتری آرامگاه حافظ، بقیه مسیر را با تاکسی به این مجموعه دیدنی طی کنید، با اتوبوس‌های درون شهری شیراز در ایستگاه چهارراه حافظیه در جوار باغ ملی شیراز پیاده شوید تا با ۳۰۰ متر پیاده روی به این مقبره حافظ برسید.

• آدرس حافظیه شیراز: بلوار آزادی، کوچه حافظیه
• شماره تلفن حافظیه: ۰۷۱۳۲۲۸۴۵۵۲

حافظیه

حافظیه یا آرامگاه حافظ (گشایش: ۸۵۶ ه‍.ق – ۱۴۵۲ م)، محل خاکسپاری حافظ شیرازی در شیراز است. این بنا به فرمان رضاشاه به علی‌اصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش وقت و برپایه‌ی طرحی از آندره گُدار طراحی و بازسازی شد. مجری آن، علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، و سرپرستش علی سامی بودند. حافظیه بارها از سوی حاکمان تیموری، صفوی، افشار و زند بازسازی و مرمت شد.

سرانجام در سال ۱۳۱۴ ش/۱۹۳۵ م، آخرین اقدام مهم و شایسته توسط وزارت آموزش و پرورش فارس به ابتکار علی‌اصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش صورت گرفت و ساخت یک بنای جدید ترتیب داده شد. آندره گُدار باستان‌شناس فرانسوی، مدیر کل باستان‌شناسی کشور، طرح و نقشه‌ای مناسب را طراحی کرد.

اجرای این پروژه به علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، واگذار شد و علی سامی سرپرستی آن را برعهده گرفت. در این طرح، به سبک همان طرح گذشته، حافظیه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و ایوانی به طول ۵۶ و عرض ۷ متر و با ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع ۵ متر، آن دو باغ را از یکدیگر جدا می‌کند. اجرای کامل این طرح تا سال ۱۳۱۷ ه‍.ش به درازا انجامید.

تاریخچه حافظیه

مکانی در شمال شهر شیراز که از ساحل شمالی رودخانه‌ی خرم‌دره در شمال دروازه‌ اصفهان فعلی آغاز می‌شده و تا دامنه‌ی کوه چهل مقام امتداد می‌یافته‌است را «مصلا» می‌نامیدند. این مکان از قدیم مورد احترام مردم شیراز بوده تا جایی که بسیاری از مردم، رسوماتی مانند نماز جماعت، نماز عید فطر و قربان را در این مکان خوش آب‌وهوا به‌جا می‌آوردند و عده‌ای نیز مردگان خود را برای آمرزش، در این مکان به خاک می‌سپردند و بخشی از این منطقه به گورستان عمومی تبدیل شد.

آرامگاه حافظ نیز در شمال این دشت جای دارد. حافظ را در کتِ شیراز یا مصلای شهر به‌خاک سپردند. نخستین کسی که بر مقبرهٔ حافظ نام «حافظیه» می‌نهد، اوحَدی بَلْیانی است. سپس در رستمُ‌التَّواریخ اثر رستمُ‌الْحُکَما در دو جای این نام می‌آید. مقبره‌ی حافظ و پیرامونش، پیشتر با نام «تِکْیهٔ حافظ» شناخته می‌شد، آنچنانکه در دُرّهٔ نادری به نام «تکیه» خوانده شده‌است. نویسندهٔ فارس‌نامه نیز از «تکیهٔ خواجه حافظ» نام برده‌است.

تاریخچه مرمت‌های آرامگاه حافظ

در سال ۸۵۶ ه‍.ق/۱۴۵۲ م و حدود شصت‌وپنج سال پس از درگذشت حافظ، فرماندارِ تیموریِ فارس، ابوالقاسم میرزا بابُر بن بایسُنقُر وزیر خویش شمس‌الدین محمد معمایی (دانشنامهٔ زبان، شخص را «یغمایی» ذکر کرده و نه معمایی) را فرمان داد تا بنایی گنبد مانند بر روی قبر حافظ در باغ مصلی بنا کند.

حوض حافظیه

در قسمت جلوی باغ نیز حوض بزرگی بنا کرد که از نزدیک رودخانه‌ی رُکن‌آباد پر شده بود. این بنا دو بار ترمیم شد؛ یک بار در زمان شاه عباس اول صفوی، و دیگر بار به‌دستور نادرشاه افشار که هر دو نوبت، بر اثر فالی گرفته از دیوان حافظ بود. در سال ۱۱۸۷ ه‍.ق/۱۷۷۲–۷۳ م، کریم‌خان زند محوطه را بزرگ و محصور کرد. وی تالاری طاقی، به سبک کاخ دیوان‌خانه که ساخته بود، بنا کرد که چهار ستونِ سنگی بزرگ در شمال و جنوب و دو اتاق بزرگ در شرق و غرب داشت.

کتیبه کریم‌خان حافظیه

این ساختمان به‌طور مؤثری محوطه را به دو بخش جداگانه‌ی نارنجستان در قسمت جلویی و قبرستان در قسمت پشتی تقسیم کرده‌است. مقبره‌ی حافظ در بیرون و پشتِ این بنا، در وسط قبرستان واقع شده‌است. کریم‌خان در بالای قبرش تخته سنگی مرمر، به درازای ۲۷۰ و پهنای ۸۰ و بلندی ۴۰ سانتی‌متر قرار داد که هنوز هم وجود دارد. روی این تخته سنگ، دو غزل از حافظ به خط نستعلیق توسط خطاط حاجی آقاسی بیگ افشار آذربایجانی نوشته شده‌است.

مطلع غزل «مژدهٔ وصل تو کو کز سر جان برخیزم/طایر قدسم و از هر دو جهان برخیزم» بر روی سنگ قبر درست از زیر عبارتِ «اَنتَ الْباقیُ و کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ» آغاز می‌شود. و غزل «ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش/پیوسته در حمایت لطف اله باش» در حاشیه‌ی پیرامونِ غزلِ نخست نوشته شده‌است.

ابیات مقبره حافظ

در دو گوشه‌ی بالایی سنگ نیز این بیت نوشته شده‌است: «بر سر تربت ما چون گذری همّت خواه/که زیارتگه رندان جهان خواهد بود». تاریخ درگذشتش نیز در ماده‌تاریخِ «خاک مصلی» در گوشه‌ی پایین قبر در بیت «چراغ اهل معنی خواجه حافظ/بجو تاریخش از «خاک مصلیٰ»» نوشته شده‌است.

ساخت‌وسازهای بعدی در این محوطه را عمدتاً والیانِ مختلفِ فارس انجام داده‌اند. در سال ۱۲۷۳ ه‍.ق/۱۸۵۷ م، تهماسب میرزا مُؤَیِّدُالدّوله حکمران فارس، آرامگاه را مرمت کرد. در سال ۱۲۹۵ ه‍.ق/۱۸۷۸ م، فرهاد میرزا مُعتَمِدُالدّوله که به حافظ عشق می‌ورزید، حصاری آهنی بر مقبرهٔ حافظ بنا کرد.

تخریب آرامگاه حافظ

بعدتر در سال ۱۳۱۷ ه‍.ق/۱۸۹۹ م، دوباره به‌عنوان فالی که از دیوان گرفته شد، نیکوکاری زرتشتی به نام خسرو، از علمای شیراز اجازهٔ ساختِ بُقعه‌ای از آهن و چوب در اطراف قبر را گرفت. اما پیش از اتمام، مجتهد بانفوذ شیراز سید علی‌اکبر فال اسیری به‌بهانه‌ی اینکه یک زرتشتی در حال برپاکردن ساختمانی بر قبر یک مسلمان بود، پیروانش را به این محوطه فرستاد تا این بنا را تخریب کنند.

اگرچه این حرکت و اعتراض عمومی ناشی از آن باعث شد که دولت مرکزی در تهران خود دستور بازسازی را بدهد، اما فال اسیری اعلام کرد که هر چیزی را که در آنجا، حتی توسط خود شاه، ساخته شود، را ویران می‌کند و چنین نیز کرد.

حافظیه در دوره قاجار

این ساختمان تا سال ۱۳۱۹ ه‍.ق/۱۹۰۱ م به حال ویرانی باقی بود تا هنگامی که مَلِک منصور شُعاعُ‌السَّلطنه به دستور پدرش، مُظَفَّرِالدّین شاه، بودجه‌ی لازم برای ساخت ضریحی آهنی را تأمین کرد که در اطراف قبر برپا شود. این ضریح را علی‌اکبر مُزَیِّنُ‌الدّوله نقاش‌باشی طراحی و نصب کرد. پیرامون آن، کتیبه‌ای قرار دارد که شامل تاریخ و اسامی حامیان است.

مزیّن‌الدّوله همچنین دستور داد که هر دو سوی تالار کریم‌خان با تخته‌سنگ‌های مرمر آراسته شوند، که در آن غزل با مطلع «روضهٔ خلد برین خلوت درویشان است/مایه‌ی محتشمی خدمت درویشان است» به خط میرعماد (د. ۱۰۲۴ ه‍.ق) توسط هنرمند قاجاری عبدُالصَّمد لَله‌باشی نسخه‌برداری شده‌است.

آندره گدار معمار حافظیه

در سال ۱۳۱۰ ش/۱۹۳۱ م، فرج‌الله بهرامی دبیرِ اعظم، استاندار اصفهان و فارس، مدخلی بزرگ و سنگی را در دیواره‌ی جنوبی حافظیه برپا، و دیوارها و نارنجستان را تعمیر کرد اما کارش نیمه‌تمام ماند و به تهران منتقل شد. تا اینکه در سال ۱۳۱۴ ش/۱۹۳۵ م، وزارت آموزش و پرورش فارس آخرین اقدام مهم و شایسته را به ابتکار علی‌اصغر حکمت، وزیر آموزش و پرورش وقت، انجام داد و ترتیب ساخت یک بنای جدید داده‌شد.

آندره گُدار باستان‌شناس فرانسوی، مدیر کل باستان‌شناسی کشور، طرح و نقشه‌ای مناسب را طراحی کرد. اجرای این پروژه به علی ریاضی، رئیس اداره آموزش و پرورش فارس، واگذار شد و علی سامی سرپرستی آن را برعهده گرفت. هزینه‌ی اجرای ساختِ مجموعه همراه با ساخت کتابخانه و قبر قوام‌ُالْمُلک ۶۰۰٬۰۰۰ ریال برآورد شد.

قرار شد برای آغازِ کار، ادارهٔ فرهنگِ فارس مبلغ ۲۰۰٬۰۰۰ ریال از بقعه‌ی شیخ صَفی‌الدّین قرض گیرد و از درآمدهای آینده به‌ تدریج باز پرداخت نماید؛ و باقیِ هزینه توسط اداره‎‌ی کل باستان‌شناسی از محلِ حق‌النظاره‌ی اوقافی تأمین شود. تا فروردین ۱۳۱۶ ه‍.ش هزینه‌ی اجرای کل ساختمان، ۲۵۰۰۰۰ ریال شد.

در این طرح، به سبک همان طرح گذشته، حافظیه به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم شد و ایوانی به طول ۵۶ و عرض ۷ متر و با ۲۰ ستون سنگی به ارتفاع ۵ متر، آن دو باغ را از یکدیگر جدا می‌کند. اجرای کامل این طرح تا سال ۱۳۱۷ ه‍.ش به درازا انجامید.

شاخصه‌های معماری حافظیه

یکی از ویژگی‌های معماری این مجموعه، غلبه‌ی فضا بر جسمِ ساختمان است؛ به‌گونه‌ای که با سفارشِ ساختِ ۲۴ ستون دیگر، افزون‌بر ۴ ستون کریم‌خانی، از سوی گدار، تقریباً بخشِ عمده‌ی عملیات اجراییِ ساختمان انجام شد. از این ۲۴ ستونِ جدید، ۸ ستون برای زیر گنبد و ۱۶ ستون برای ایوانِ جداکننده در نظر گرفته شد.

گنبد مقبره حافظ

سقف گنبدْ شبیهِ کلاه درویشان طراحی شد که وارستگی‌شان از سوی حافظ ستوده شده است. گزینشِ مس به‌جای فلزاتِ گران‌بها برای پوشش سقف، نشان از برگرفتن دل از وابستگی‌ها و دلبستگی‌های دنیایی و مادی است که به‌مرور زنگار می‌گیرد.

نمای داخلی گنبد، طرحی از گنبد مینا شد. ۸ ستون نگاه‌دارنده‌ی گنبد هستند که نشان از سده‌ی روزگار حافظ دارد. عدد بیست ستون در معماریِ ایوان نیز احتمالاً اشاره به سده‌ی احیای حافظیه، یعنی سده‌ی ۲۰ میلادی، دارد. به‌ کارگیری ۴ ستونِ کریم‌خانی و سنگ قبرِ قدیمی و عناصر معماریِ زندیه در طرحِ جدید، نشان‌دهنده‌ی دلبستگی و توجهِ گدار به معماری و روزگارِ حکومت زندیه است.

جبهه شمالی حافظیه

بنای فعلی به‌سبک دوره‌ی کریم‌خان زند است، که آن هم، آغازِ دوره‌ی دومِ شیوه‌ی اصفهانی است. در این شیوه، طرح‌ها ساده می‌شوند و بیشتر فضاها چهارگوش هستند؛ هندسه‌ی این شیوه ساده است و در آن بیشترْ شکل‌ها و خطوط شکسته استفاده شده‌اند.

بالای سنگ قبر حافظ، که یک متر از سطح زمین بلند، و با پنج پله‌ی مدور احاطه شده‌ است، گنبد مانندی مِسین شبیه کلاهِ تَرْک‌دارِ درویشی وجود دارد که بر هشت ستون به ارتفاع ده متر متکی است. قسمت داخلی گنبدْ پوشیده از کاشی‌کاری با لعاب پلی‌کروم است. هشت بیت از غزل با مطلع «حجاب چهرهٔ جان می‌شود غبار تنم/خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم» بر روی ۸ سنگ عظیم حکاکی شده‌است و هر یک در یک ستون.

تالار چهار ستونی حافظیه

تالار چهارستونی کریم‌خان زند با یک تالارِ جدید و بزرگ با شانزده ستون سنگیِ مشابه دیگر ترکیب شده‌است. چهار ستونِ کریم‌خان مرکز این ساختمان را اشغال کرده‌است. این ایوانِ بیست ستونی، حافظیه را به دو بخش شمالی به مساحت ۳ هزار متر مربع (۵۰ در ۶۰ متر) و جنوبی به مساحت دوازده هزار متر مربع (۱۵۰ در ۸۰ متر) تقسیم می‌کند.

کتابخانه حافظیه

مقبرهٔ حافظ در بخش شمالی واقع شده‌است؛ از سال ۱۳۷۵، کتابخانه‌ای به مساحت ۴۴۰ متر مربع وجود دارد که پیشتر مقبره‌ی قاسم‌خان والی بوده و حاوی ۱۰٬۰۰۰ جلد کتاب است و از آن به‌عنوان مرکز حافظ‌‌شناسی استفاده می‌شود.

در نمای خارجی تالار، روبه‌روی باغ ورودی، غزل با مطلع «گلعِذاری ز گلستان جهان ما را بس/زین چمن سایه‌ی آن سرو روان ما را بس» بر روی کاشی‌های لعابدار لاجوردی درج شده‌است. همچنین در این بخش درختان نارنج و دو حوض بزرگ مستطیل‌شکل در ضلع شرقی و غربی وجود دارد که آب حوض‌های بزرگ در باغ ورودی را تأمین می‌کند،

کافه خونه حافظ

نیز یک کافه‌ی سنتی به مساحت ۳۳۰ متر مربع مساحت وجود دارد که اخیراً ایجاد شده‌است. بر روی دیوارهای این بخش از حافظیه، غزل‌هایی از دیوان حافظ بر روی کاشی و تخته‌سنگ‌های مرمر به‌خوشنویسی عبدُالْحمید مَلِکُ‌الْکلامی حک شده‌است: بر دیوار شمالی غزل با مطلع «سحرم هاتف میخانه به دولت‌خواهی/گفت بازآی که دیرینهٔ این درگاهی» و بر دیوار جنوبی غزل با مطلع «چو بشنوی سخن اهل دل نگو که خطاست/سخن‌شناس نئی جان من خطا اینجاست»؛ بر دیوار شرقی غزل با مطلع «مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو/یادم از کشته‌ی خویش آمد و هنگام درو» و بر روی دیوار غربی غزل با مطلع «بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است/بیار باده که بنیاد عمر بر باد است».

جبهه جنوبی حافظیه

خش جنوبیِ حافظیه، باغ ورودی است که دارای درختان نارنج، دو باغ بزرگ گل، پیاده‌روها و یک جوی است. در وسط هر باغ یک حوض بزرگ مستطیل‌شکل قرار دارد. کناره‌های سنگی این حوض‌ها در اصل از یک حوض در باغ شمالی باغ نظر، بخشی از کاخ دیوان‌خانه‌ی کریم‌خان زند، تأمین شده‌است که در جریان گسترش بلوار کریم‌خان زند تخریب شد. این سنگ‌ها برای ساخت حوض‌های فعلی به حافظیه منتقل شدند. در هر طرف حیاط یک باغچه‌ی بزرگ نارنج وجود دارد. دیوار جنوبی و ورودی از نرده‌های آهنی ساخته شده‌است. مساحت بخش جنوبی، از ورودی باغ تا پله‌های تالار میانی، ۹۹۸۵ متر مربع است.

دیدنی‌های حافظیه

این مکان دارای قسمت‌های مختلف و گوناگونی است که در زیر به تشریح این بخش پرداخته‌ایم :

صحن شمالی و صحن جنوبی، سنگ مزار حافظ شیرازی با کاشی کاری‌های چشم نواز، دیوارهای صحن شمالی با خطاطی‌های زیبا از اشعار حافظ، کتابخانه حافظیه، ایوان چهار ستونه حافظیه، مزار خانواده قوام السلطنه با انواع نقاشی‌های مینیاتوری و زیبا، صحن غربی حافظیه همراه با یک حوض زیبا، صحن شرقی حافظیه و آرامگاه خاندان معدل، صحن جنوبی حافظیه شیراز که هم اکنون ورودی اصلی این آرامگاه می‌باشد، فضای سبز و درختان نارنج بسیار زیبا و قدیمی در صحن جنوبی آرامگاه حافظ قرار دارد.

مشاهیر دفن شده در حافظیه

در قسمت شمالی کف محوطه و در کنار مزار حافظ، قبرهایی دیده می شود که از مهم‌ترین افراد به خاک سپرده شده در آنها، می توان به نام های زیر اشاره کرد:

• * شیخ محمد اهلی شیرازی، شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفی به سال ۹۴۲ هجری قمری
• * محمد نصیری‌الحسینی ملقب به فرصت‌الدوله شیرازی، شاعر، متوفی به سال ۱۳۳۹ هجری قمری
• * قطب العارفین آقا محمدهاشم ذهبی شیرازی، از سران سلسه‌ ذهبیه، متوفی به سال ۱۱۹۹ هجری قمری
• * حاج ملاعلی سمنانی، عالم و عارف بزرگ، متوفی به سال ۱۳۳۳ هجری قمری
• محل کنونی کتابخانه نیز مقبره قاسم خان، حاکم و والی فارس بوده است و در جلوی آن نیز مقبره های افراد زیر قرار دارد:
• * حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی، از مجتهدان فارس
• * شیخ محمد مهدی کجوری، از مجتهدان برجسته
• * شیخ محمدحسن کجوری و سید محمدرضا مجدالعلما (دستغیب)

کتیبه‌های حافظیه

خطوط ثلث کتیبه‌ها در سراسر صحن شمالی و کتیبه نستعلیق تاریخ بنا، حاصل هنر خطاطِ به نام، شادروان امیرالکتاب ملک الکلامی کردستانی هستند. دیوارهای پیرامون محوطه شمالی با آجرنماها و طرح‌های شمسه گونه تزیین شده و غرفه‌هایی را با درهای چوبی و نقش گل‌های نیلوفر در خود جای داده‌اند.

نظرات حافظیه

قبل از مطالعه نظرات مردم درباره حافظیه، توصیه داریم در این شیرازگردی از جاهای دیدنی نزدیک حافظیه نظیر آرامگاه وصال شیرازی در آن سوی کوچه حافظیه، موزه مشاهیر چهل مقام در شمال مقبره و حاشیه بلوار چهل مقام، باغ جهان نما از زیباترین باغ‌های تاریخی ایران در ۳۰۰ متری شمال حافظیه و موزه سنگ هفت تنان در ۴۰۰ متری آرامگاه حافظ و شمال شرقی جهان‌نما دیدن کنید، در پایان منتظر امتیاز و نظرات شما درباره حافظیه و آرامگاه حافظ خواهیم بود.

بیشتر بخوانید